Atatürk cemiyeti yakından takip etti. Çalışmaların sonucunda 17 Haziran’da ilk vilayet kongresi yapıldı, büyük kongrenin ise 23 Temmuz 1919’da toplanması kararlaştırıldı. Atatürk 25 Mayıs’ta Samsun’dan ayrılıp Erzurum’a doğru yola çıktı. Yol üzerindeki bütün kasaba ve kentlerde halkın mücadeleye katılmasına yönelik çalışmaları da sürdürdü. 3 Temmuz’da Erzurum’a vardı.
Atatürk Erzurum’a vardıktan sonra heyet ile toplantı yaparak hedefi n bağımsız Türk devletinin kurulması için bütün çalışmaların cesaret ve kararlıklıkla sürdürülmesi gerektiğini vurguladı. İkinci toplantıda doğu illerinin Milli Mücadele’ye katılması kararlaştırıldı. Atatürk, 8 Temmuz’da askerlikten ayrıldığını ve sine-i millete döndüğünü ilan etti. Kâzım Karabekir ise kumandasındaki kolordu ile birlikte Atatürk’ün emrinde olduğunu bildirdi. Heyeti Faale reisi Hoca Raif Efendi kongereye Atatürk’ün başkanlık etmesi için yetkilerini ona devretti. Yaşanan bu gelişmelerle Atatürk’ün milli mücadelenin lideriğinin önü açıldı. Atatürk’ün liderliğinde tüm hazırlıklar tamamlanmasıyla büyük kongere 23 Temmuz saat 11.00’de Sanasaryan Koleji binasında başladı. Kongre 7 Ağustos’a kadar sürdü.
Erzurum Kongresi’nin önemini anlatan tarihçi Prof. Dr. Mehmet Emin Elmacı, “Yerel olarak toplanan kongrede alınan kararlar ulusal çapta olmuştur. Özellikle milli iradenin tüm ülke için etkin kılınması kararı, Milli Mücadele’nin geleceği önemli yer tutacaktır. İstanbul hükümetinin gereken tepkileir vermemesi nedeniyle bir ‘Temsil Heyeti’ oluşturulması kararlaştırıldı. ‘Temsil Heyeti’, bir hükümet gibi çalışarak otorite olmuştur” dedi.
KONGREDE ALINAN KARARLAR
- Milli sınırlar içinde vatan bir bütündür, bölünemez.
- Kuvayı Milliye’yi tek kuvvet olarak tanımak ve milli iradeyi hâkim kılmak esastır.
- Manda ve himaye kabul olunamaz.
- Osmanlı hükümetinin dağılması halinde, millet topyekûn kendisini savunacak ve direnecektir.
- Azınlıklara siyasi hâkimiyet ve sosyal dengemizi bozacak imtiyazlar verilemez.
- İstanbul hükümeti vatanı koruma ve istiklali elde etme gücünü gösteremediği takdirde, bu gayeyi gerçekleştirmek için geçici bir hükümet kurulacaktır.
